Bockkäfer (Coleoptera: Cerambycidae)

Der Name dieser Familie bezieht sich auf die oft hornartig gekrümmten und sichtbar gegliederten Fühler, die bei manchen Arten an den Kopfschmuck von Steinböcken erinnern. Zu den 177 in Deutschland etablierten Bockkäferarten gehören viele große und auffällige Taxa. Die Mehrzahl ist an alt- und totholzreiche Wälder gebunden, da sich ihre Larven überwiegend in Holz unterschiedlichen Zersetzungsgrades entwickeln.

Vegetarier mit bunter Rüstung

Die prominentesten Bockkäfer besitzen einen schlanken Hinterleib und auffällig gefärbte oder kontrastreich gefleckte Flügeldecken. Als Beispiele seien der blau-schwarze Alpenbock (Rosalia alpina), der metallisch grün oder violett schimmernde Moschusbock (Aromia moschata) und die schwarz-gelben Wespenböcke (Gattungen Clytus und Plagionotus) genannt. Die in Deutschland vorkommenden Bockkäfer sind reine Pflanzenfresser, wobei sich die Larven vieler Arten von totem Holz ernähren. Andere leben in krautigen Pflanzen oder in der Erde, wo sie an Wurzeln fressen. Die ausgewachsenen Bockkäfer ernähren sich je nach Art von Pollen, Blütenorganen oder Baumsäften, einige auch von Rinde, Blättern oder krautigen Sprossen. Ohne solche Nahrung ist bei vielen Arten die Fortpflanzung gestört. Besonders die blütenbesuchenden Arten können auch weit entfernt von ihren Brutbäumen angetroffen werden, denn sie sind gute Flieger.

Wie geht es den Bockkäfern?

Von den 174 indigenen Bockkäfer-Arten wurden 71 in eine Rote-Liste-Kategorie aufgenommen, dies entspricht 41 % des bewerteten Artenspecktrums. Davon sind 20 Arten (12 %) vom Aussterben bedroht oder stark gefährdet; 4 Arten (2 %) sind ausgestorben oder verschollen. Als gefährdet gelten 28 Arten (16 %), 15 Arten (9 %) werden der Kategorie „Extrem selten“ zugeordnet. 89 Arten (51 %), also etwas mehr als die Hälfte, sind ungefährdet, 12 (7 %) stehen auf der Vorwarnliste und bei 2 Arten (1 %) reicht die Datenlage für eine Einstufung nicht aus. Bisher konnten sich nur 3 gebietsfremde, eingeschleppte Bockkäferarten in Deutschland dauerhaft etablieren und dies auch nur in begrenzten Gebieten.

Gefährdungsursachen sind bei vielen Arten die Nutzungsänderungen in ehemals lichten Wäldern oder der Verlust alter, tief beasteter Solitärbäume. Ähnliche Wirkungen kann der Verlust alter Obst-Hochstämme in ländlichen Siedlungen haben. Das gilt vor allem dann, wenn dadurch eine lange Biotoptradition unterbrochen wird und in der Nähe keine Ersatzbäume existieren.

Aktuelle Rote Liste

(Stand September 2011)

Bense, U.; Bussler, H.; Möller, G. & Schmidl, J. (2021): Rote Liste und Gesamtartenliste der Bockkäfer (Coleoptera: Cerambycidae) Deutschlands. – In: Ries, M.; Balzer, S.; Gruttke, H.; Haupt, H.; Hofbauer, N.; Ludwig, G. & Matzke-Hajek , G. (Red.): Rote Liste gefährdeter Tiere, Pflanzen und Pilze Deutschlands, Band 5: Wirbellose Tiere (Teil 3). – Münster (Landwirtschaftsverlag). – Naturschutz und Biologische Vielfalt 70 (5): 269-290

Die aktuellen Rote-Liste-Daten sind auch als  Download verfügbar.

Gesamtartenliste

Wissenschaftlicher Name Deutscher Name Rote-Liste-Kategorie
-
Acanthocinus aedilis (L., 1758) Ungefährdet
Acanthocinus griseus (F., 1792) Ungefährdet
Acanthocinus reticulatus (Razm., 1789) Stark gefährdet
Acanthoderes clavipes (Schrk., 1781) Gefährdet
Acmaeops marginatus (F., 1781) Gefährdet
Acmaeops pratensis (Laich., 1784) Ausgestorben oder verschollen
Acmaeops septentrionis (Thoms., 1866) Extrem selten
Agapanthia dahli (Richt., 1821) Ausgestorben oder verschollen
Agapanthia intermedia Ganglb., 1884 Gefährdet
Agapanthia pannonica Kratochvil, 1985 Ungefährdet
Agapanthia villosoviridescens (De Geer, 1775) Ungefährdet
Akimerus schaefferi (Laich., 1784) Vom Aussterben bedroht
Alosterna tabacicolor (De Geer, 1775) Ungefährdet
Anaesthetis testacea (F., 1781) Vorwarnliste
Anaglyptus mysticus (L., 1758) Ungefährdet
Anastrangalia dubia (Scop., 1763) Ungefährdet
Anastrangalia reyi (Heyden, 1889) Ungefährdet
Anastrangalia sanguinolenta (L., 1761) Ungefährdet
Anisarthron barbipes (Schrk., 1781) Gefährdet
Anoplodera rufipes (Schall., 1783) Vorwarnliste
Anoplodera sexguttata (F., 1775) Ungefährdet
Arhopalus ferus (Muls., 1839) Daten unzureichend
Arhopalus rusticus (L., 1758) Ungefährdet
Aromia moschata (L., 1758) Vorwarnliste
Asemum striatum (L., 1758) Ungefährdet
Axinopalpis gracilis (Kryn., 1832) Extrem selten
Brachyta interrogationis (L., 1758) Gefährdung unbekannten Ausmaßes
Calamobius filum (Rossi, 1790) Ungefährdet
Callidium aeneum (De Geer, 1775) Ungefährdet
Callidium coriaceum (Payk., 1800) Ungefährdet
Callidium violaceum (L., 1758) Ungefährdet
Callimus angulatus (Schrk., 1789) Stark gefährdet
Cerambyx cerdo L., 1758 Vom Aussterben bedroht
Cerambyx scopolii Fuessl., 1775 Gefährdet
Chlorophorus figuratus (Scop., 1763) Gefährdet
Chlorophorus herbstii (Brahm, 1790) Gefährdung unbekannten Ausmaßes
Chlorophorus sartor (Müll., 1766) Vorwarnliste
Chlorophorus varius (Müll., 1766) Gefährdung unbekannten Ausmaßes
Clytus arietis (L., 1758) Ungefährdet
Clytus lama Muls., 1847 Ungefährdet
Clytus rhamni Germ., 1817 Extrem selten
Clytus tropicus Panz., 1795 Gefährdet
Cornumutila quadrivittata (Gebl., 1830) Extrem selten
Cortodera femorata (F., 1787) Ungefährdet
Cortodera humeralis (Schall., 1783) Ungefährdet
Corymbia cordigera (Fuessl., 1775) Ausgestorben oder verschollen
Corymbia erythroptera (Hagenb., 1822) Vom Aussterben bedroht
Corymbia fulva (De Geer, 1775) Ungefährdet
Corymbia maculicornis (De Geer, 1775) Ungefährdet
Corymbia rubra (L., 1758) Ungefährdet
Corymbia scutellata (F., 1781) Gefährdet
Cyrtoclytus capra (Germ., 1824) Extrem selten
Dinoptera collaris (L., 1758) Ungefährdet
Dorcadion fuliginator (L., 1758) Gefährdet
Ergates faber (L., 1767) Gefährdet
Evodinus clathratus (F., 1792) Ungefährdet
Exocentrus adspersus Muls., 1846 Ungefährdet
Exocentrus lusitanus (L., 1767) Ungefährdet
Exocentrus punctipennis Muls.& Guillb., 1856 Vorwarnliste
Gaurotes virginea (L., 1758) Ungefährdet
Grammoptera abdominalis (Steph., 1831) Ungefährdet
Grammoptera ruficornis (F., 1781) Ungefährdet
Grammoptera ustulata (Schall., 1783) Ungefährdet
Hylotrupes bajulus (L., 1758) Ungefährdet
Judolia sexmaculata (L., 1758) Ungefährdet
Lamia textor (L., 1758) Gefährdet
Leioderes kollari Redt., 1849 Extrem selten
Leiopus femoratus Fairm., 1859 Nicht bewertet
Leiopus nebulosus (L., 1758) Ungefährdet
Leiopus punctulatus (Payk., 1800) Extrem selten
Leptura aethiops (Poda, 1761) Ungefährdet
Leptura arcuata (Panz., 1793) Gefährdet
Leptura aurulenta (F., 1792) Gefährdet
Leptura maculata (Poda, 1761) Ungefährdet
Leptura quadrifasciata (L., 1758) Ungefährdet
Lepturobosca virens (L., 1758) Gefährdet
Megopis scabricornis (Scop., 1763) Vom Aussterben bedroht
Menesia bipunctata (Zoubk., 1829) Ungefährdet
Mesosa curculionoides (L., 1761) Stark gefährdet
Mesosa nebulosa (F., 1781) Ungefährdet
Molorchus marmottani Bris., 1863 Extrem selten
Molorchus minor (L., 1758) Ungefährdet
Molorchus umbellatarum (Schreb., 1759) Ungefährdet
Monochamus galloprovincialis (Ol., 1795) Ungefährdet
Monochamus saltuarius Gebl., 1830 Extrem selten
Monochamus sartor (F., 1787) Ungefährdet
Monochamus sutor (L., 1758) Ungefährdet
Necydalis major L., 1758 Stark gefährdet
Necydalis ulmi Chevr., 1838 Vom Aussterben bedroht
Neoclytus acuminatus F., 1775 Nicht bewertet
Nivellia sanguinosa (Gyll., 1827) Extrem selten
Nothorhina punctata (F., 1798) Stark gefährdet
Oberea erythrocephala (Schrk., 1776) Stark gefährdet
Oberea linearis (L., 1761) Ungefährdet
Oberea oculata (L., 1758) Ungefährdet
Oberea pupillata (Gyll., 1817) Ungefährdet
Obrium brunneum (F., 1792) Ungefährdet
Obrium cantharinum (L., 1767) Vorwarnliste
Oplosia fennica (Payk., 1800) Gefährdet
Oxymirus cursor (L., 1758) Ungefährdet
Pachyta lamed (L., 1758) Extrem selten
Pachyta quadrimaculata (L., 1758) Ungefährdet
Pachytodes cerambyciformis (Schrk., 1781) Ungefährdet
Pachytodes erraticus (Dalm., 1817) Extrem selten
Parandra brunnea (F., 1798) Nicht bewertet
Parmena balteus (L., 1767) Extrem selten
Pedostrangalia pubescens (F., 1787) Gefährdet
Pedostrangalia revestita (L., 1767) Gefährdet
Phymatodes alni (L., 1767) Ungefährdet
Phymatodes glabratus (Charp., 1825) Gefährdet
Phymatodes pusillus (F., 1787) Ungefährdet
Phymatodes rufipes (F., 1776) Vorwarnliste
Phymatodes testaceus (L., 1758) Ungefährdet
Phytoecia coerulescens (Scop., 1763) Ungefährdet
Phytoecia cylindrica (L., 1758) Ungefährdet
Phytoecia icterica (Schall., 1783) Gefährdet
Phytoecia nigricornis (F., 1781) Vorwarnliste
Phytoecia nigripes (Voet, 1778) Ungefährdet
Phytoecia pustulata (Schrk., 1776) Gefährdet
Phytoecia rubropunctata (Goeze, 1777) Ausgestorben oder verschollen
Phytoecia uncinata (Redt., 1842) Vom Aussterben bedroht
Phytoecia virgula (Charp., 1825) Stark gefährdet
Pidonia lurida (F., 1792) Ungefährdet
Plagionotus arcuatus (L., 1758) Vorwarnliste
Plagionotus detritus (L., 1758) Vorwarnliste
Pogonocherus decoratus Fairm., 1855 Ungefährdet
Pogonocherus fasciculatus (De Geer, 1775) Ungefährdet
Pogonocherus hispidulus (Pill. & Mitt., 1783) Ungefährdet
Pogonocherus hispidus (L., 1758) Ungefährdet
Pogonocherus ovatus (Goeze, 1777) Vorwarnliste
Prionus coriarius (L., 1758) Ungefährdet
Pronocera angusta (Kriechb., 1844) Daten unzureichend
Pseudosphegestes cinereus (Cast. & Gory, 1825) Vom Aussterben bedroht
Pseudovadonia livida (F., 1776) Ungefährdet
Purpuricenus kaehleri (L., 1758) Vom Aussterben bedroht
Pyrrhidium sanguineum (L., 1758) Ungefährdet
Rhagium bifasciatum F., 1775 Ungefährdet
Rhagium inquisitor (L., 1758) Ungefährdet
Rhagium mordax (De Geer, 1775) Ungefährdet
Rhagium sycophanta (Schrk., 1781) Gefährdet
Rhamnusium bicolor (Schrk., 1781) Stark gefährdet
Ropalopus clavipes (F., 1775) Vom Aussterben bedroht
Ropalopus femoratus (L., 1758) Ungefährdet
Ropalopus spinicornis (Ab., 1869) Gefährdung unbekannten Ausmaßes
Ropalopus ungaricus (Hbst., 1784) Gefährdet
Rosalia alpina (L., 1758) Gefährdet
Saperda carcharias (L., 1758) Ungefährdet
Saperda octopunctata (Scop., 1772) Stark gefährdet
Saperda perforata (Pall., 1773) Gefährdet
Saperda populnea (L., 1758) Ungefährdet
Saperda punctata (L., 1767) Vom Aussterben bedroht
Saperda scalaris (L., 1758) Ungefährdet
Saperda similis Laich., 1784 Extrem selten
Saphanus piceus (Laich., 1784) Vorwarnliste
Semanotus undatus (L., 1758) Ungefährdet
Spondylis buprestoides (L., 1758) Ungefährdet
Stenocorus meridianus (L., 1758) Ungefährdet
Stenocorus quercus (Götz, 1783) Gefährdet
Stenopterus rufus (L., 1767) Ungefährdet
Stenostola dubia (Laich., 1784) Ungefährdet
Stenostola ferrea (Schrk., 1776) Ungefährdet
Stenurella bifasciata (Müll., 1776) Ungefährdet
Stenurella melanura (L., 1758) Ungefährdet
Stenurella nigra (L., 1758) Ungefährdet
Stenurella septempunctata (F., 1792) Extrem selten
Strangalia attenuata (L., 1758) Ungefährdet
Tetropium castaneum (L., 1758) Ungefährdet
Tetropium fuscum (F., 1758) Ungefährdet
Tetropium gabrieli Weise, 1905 Ungefährdet
Tetrops praeustus (L., 1758) Ungefährdet
Tetrops starkii Chevr., 1859 Ungefährdet
Tragosoma depsarium (L., 1767) Gefährdet
Trichoferus pallidus (Ol., 1790) Gefährdet
Xylotrechus antilope (Schönh., 1817) Ungefährdet
Xylotrechus arvicola (Ol., 1795) Gefährdet
Xylotrechus pantherinus (Sav., 1825) Vom Aussterben bedroht
Xylotrechus rusticus (Hampe, 1870) Ungefährdet
Cerambyx miles Bon., 1823 Kein etablierter Nachweis
Isotomus speciosus (Schneid., 1787) Kein etablierter Nachweis
Morimus funereus Muls., 1863 Kein etablierter Nachweis
Nathrius brevipennis (Muls., 1839) Kein etablierter Nachweis
Penichroa fasciata (Steph., 1831) Kein etablierter Nachweis
Phymatodes lividus (Rossi, 1794) Kein etablierter Nachweis
Phytoecia scutellata (F., 1792) Kein etablierter Nachweis
Plagionotus floralis (Pall., 1773) Kein etablierter Nachweis
Stenidea genei (Arag., 1830) Kein etablierter Nachweis
Chlorophorus pilosus (Forst., 1771) Kein etablierter Nachweis
Gracilia minuta (F., 1781) Kein etablierter Nachweis
Phytoecia molybdaena (Dalm., 1817) Kein etablierter Nachweis
Ropalopus macropus (Germ., 1824) Kein etablierter Nachweis
Xylotrechus ibex (Gebl., 1825) Kein etablierter Nachweis